อเหตุกจิต ๑๓

อภิธัมมัตถสังคหะ

อเหตุกจิต

       อุเปกฺขาสหคต   จกฺขุวิฃฺฃาณํ,  ตถา  โสตวิฺาณ   ฆานวิฺาณ  ชิวฺหาวิฺาณ  ทุกฺขสหคต  กายวิฺาณ  อุเปกฺขาสหคต สมฺปฏิจฺฉนฺน, ตถา   สนฺตีรณฺเจติ  อิมานิ  สตฺตปิ อกุสลวิปากจิตฺตานิ  นาม.

          อิมานิ จิตฺตานิ จิตเหล่านี้ สตฺตปิ แม้ ๗ ดวง อิติ คือ จกฺขุวิฃฺฃาณํ จิตที่อาศัยจักขุปสาท อุเปกฺขาสหคตํ เกิดร่วมกับอุเบกขา-เวทนา [จ ดวงหนึ่ง], โสตวิฃฺฃาณํ จิตที่อาศัยโสตปสาท [จ ดวงหนึ่ง], ฆานวิฃฺฃาณํ จิตที่อาศัยฆานวิญญาณ [จ ดวงหนึ่ง], ชิวฺหาวิฃฺฃาณํ จิตที่อาศัยชิวหาปสาท [จ ดวงหนึ่ง] ตถา [อุเปกฺขาสหคตํ เกิดร่วมกับอุเบกขาเวทนา]เช่นเดียวกัน

**********

อภิธัมมัตถวิภาวินีฎีกา 

อเหตุกจิต (๑๓) อธิบายเหตุที่สันตีรณจิตเป็นต้นเป็นอุเบกขาเวทนา (ต่อ)

               ๘๙. จกฺขุวิฺาณาทีนิ  ปน  จตฺตาริ  อุภยวิปากานิปิ  วตฺถารมฺมณฆฏนาย  ทุพฺพลภาวโต  อนิฏฺเปิ  อิฏฺเปิ  จ  อารมฺมเณ อุเปกฺขาสหคตานิ.  เตสฺหิ  จตุนฺนมฺปิ  วตฺถุภูตานิ  จกฺขฺวาทีนิ อุปาทารูปาเนว.    ตถา  อารมฺมณภูตานิปิ  รูปาทีนิ.  อุปาทารูปเกน จ  อุปาทารูปสฺส  สงฺฆฏน  อติทุพฺพล  ปิจุ-ปิณฺฑเกน  ปิจุปิณฺฑกสฺส  ผุสน  วิย  ตสฺมา  ตานิ  สพฺพตฺถาปิ  อุเปกฺขาสหคตาเนว.

          [1]ปน ก็ อุภยวิปากานิ วิบาก ๒ ฝ่ายคือกุศลวิบากและอกุศลวิบาก จตฺตาริ ๔ ดวง จกฺขุวิฃฺฃาณาทีนิ มีจักขุวิญญาณเป็นต้น อุเปกฺขาสหคตานิ เป็นจิตที่ประกอบกับอุเบกขาเวทนา อารมฺมเณ ในอารมณ์ อนิฏฺเฅปิ จ ทั้งที่เป็นฝ่ายไม่ดี อิฏฺเฅปิ จ และที่เป็นฝ่ายดี ทุพฺพลภาวโต เพราะความที่ - วตฺถารมฺมณฆฏนาย การกระทบกันระหว่างอารมณ์กับวัตถุ - มีกำลังน้อย.  หิ แท้ที่จริง จกฺขฺวาทีนิ จักขุเป็นต้น วตฺถุภูตานิ ที่เป็นวัตถุ (ที่อาศัยเกิด) [อุภยวิปากานํ แห่งวิบากสองฝ่าย จกฺขุวิฃฺฃาณาทีนํ มีจักขุวิญญาณเป็นต้น] เตสํ เหล่านั้น จตุนฺนมฺปิ แม้ทั้ง ๔ อุปาทารูปานิ เอว เป็น อุปาทารูปทั้งนั้น. รูปาทีนิ อารมณ์มีรูปเป็นต้น อารมฺมณภูตานิปิ ที่เป็นอารมณ์  ตถา  เป็นอุปาทารูปเช่นกัน. จ อนึ่ง สงฺฆฏนํ การกระทบกัน อุปาทารูปสฺส ระหว่างอุปาทารูป อุปาทารูปเกน กับอุปาทารูป อติทุพฺพลํ มีกำลังเล็กน้อยเหลือเกิน วิย เหมือนกับ ผุสนํ การกระทบ ปิจุปิณฺฑกสฺส ระหว่างก้อนปุยนุ่น ปิจุปิณฺฑเกน กับก้อนปุยนุ่น ตสฺมา เพราะฉะนั้น ตานิ จักขุวิญญาณเป็นต้น อุเปกฺขาสหคตานิ เอว ล้วนเป็นจิตที่สหรคตกับอุเบกขา สพฺพตฺถาปิ ในอารมณ์แม้ทั้งสิ้น.

---

[1] ข้อนี้มีปุจฉานุสนธิดังนี้. เพราะเหตุไร จักขุวิญญาณที่มีอารมณ์เป็นอิฏฐะและอนิฏฐะยังคงมีเวทนาเป็นอุเบกขาอยู่อีกเล่า ความจริงน่าจะมีเวทนาเป็นทุกข์ เพราะกระทบอนิฏฐารมณ์ และเป็นสุข เมื่อกระทบกับอิฏฐารมณ์